कोरोना महामारीमा मनोवैज्ञानिक त्रास हटाउन विद्यार्थीको भूमिका

परिचय

सन २०१९ को डिसेम्बर मा चिनको वुहान शहरमा कोरोना भाईरसको पहिलो सन्क्रमण पुष्टी भएयता कोविड्-१९ वर्तमान पुस्ताले अनुभव गरेको सर्बाधिक बिकराल विश्वव्यापी माहामारी बनेको छ  । श्वासप्रश्वास प्रणालिबाट सजिलैसँग सर्न सक्ने यो रोगको सन्क्रमण दर दिनानुदिन बढ्दै जानु र यसको बिरुद्धको खोपको भरपर्दो कुनै टिप्पणी आइनसक्नुले हरेक मानव समुदायमा मनोवैज्ञानीक त्रास व्यप्त छ । कतिपय मनोवैज्ञानीक त्रास स्वभाविक हुन्छन भने कतिपय अवस्थामा गलत अफवाह र आन्धविश्वासका कारण मनोवैज्ञानीक त्रास पैदा भएको देखिन्छ । यस्तो अवस्थामा सही र गलत छुट्याउन सक्ने, अनि प्रामाणिक तथ्याङ्कका आधारमा आफ्नो विचार राख्ने शिक्षित एवम् विवेकशिल विद्यार्थीको भूमिका व्यक्तिगत्, पारिवारिक एवम्  सामुदायिक रुपमै अत्यन्त महत्वपुर्ण हुन्छ । 

डेनियल

जुनै पनि बेला यदी हामी कुनै समस्याको समाधान खोज्छौभने त्यो समस्याको कारक तत्त्वलाई गहिराइमा बुझ्न आवश्यक हुन्छ । सर्वप्रथम त व्यक्तिमा मनोवैज्ञानीक त्रासको सिर्जना कसरी हुन्छ भन्ने कुरा बुझ्न जरुरी छ । मानव मनोविज्ञानको एउटा महत्त्वपुर्ण पाटो हो ‘डेनिअल’ यानिकी अस्विकार । हजारौ कारणले तत्काल अथवा केहि क्षणमा तपाईँहामीमा ठुलो घटना घट्न सक्छ । तर हामी आहिले भने सम्यम छौ, तपाईँको मस्तिष्क शान्त छ । तपाईँ धैर्यता पुर्वक यो लेखलाई पढि पनि रहनुभएको छ । किनभने यस्ता घातक कारकहरुलाई हाम्रो मस्तिष्कले अस्विकार गर्छ । तसर्थ हरेक मानव मस्तिष्कमा सम्भावित दुर्घटनालाई अस्विकार गर्ने क्षमताको अभिबृद्धी गर्नु नै मनोवैज्ञानीक त्रासलाई उन्मुलन गर्ने आधारभुत आधर हो ।

प्रविधिको समुचित प्रयोग                       

अब यस्तो सन्त्रासलाई मस्तिष्कले अस्विकार गर्ने बनाउन हामी विद्यार्थीले कस्तो भूमिका खेल्न सक्छौ त भन्ने विषयमा छलफल गरौँ । हामी कुनै पनि परिवारमा हेर्ने हो भने, त्यहाँ विद्यार्थी नै प्रविधिसँग सबैभन्दा नाजिक हुन्छन । शिक्षित त हामी विद्यार्थी छौँ नै, तर प्रबिधिको सही सदुपयोग गर्न पनि हामीले जन्नुपर्छ । कोरोना महामारिसँग समबन्धित सही सुचना सम्प्रेषण र आदानप्रदानमा हाम्रो भूमिका अत्यन्तै महत्वपुर्ण हुन्छ । जताततै कोरोना  भाईरसको   विषयमा अतिरन्जित खबरहरु आइरहँदा यसको सच्चा अस्तित्वबारे सबैलाई बुझाउनु हाम्रो कर्तव्य हो । विश्व स्वास्थ्य संगठनको तथ्याङ्क  अनुसार विश्वमा ४% मृत्युदर रहेको यस रोगको नेपालमा केबल ०.६% मात्र छ । कोरोनाका कारण आहिले बिश्वमा औशत प्रतिदिन मृत्युदर करिब ७ हजार छ भने मुटुरोगका कारण प्रतिदिन विश्वमा करिब ४९ हजारले ज्यान गुमाइरहेका छन । तसर्थ एक विद्यार्थी भएको हिसाबले म कोरोनाको त्रास मा बस्नुभन्दा नियमित व्यायाम र उचित खानपान गरी आफ्नो मुटुलाई सुरक्षित राख्न बुद्धिमानी हुन्छ भन्ने व्यक्तिगत धारणा राख्न चाहन्छु ।

६ क    

जब हामी समाजिक संजालमा कुनै पनि सूचना भेट्छौँ, त्यसलाई स्विकार्न वा अरुसमक्ष पेस गर्नु भन्दा पहिला हामीले ‘६’क मा ध्यान दिनुपर्ने जरुरी हुन्छ । त्यो सुचना के हो, कसले बनायो, कहिले बनायो, कहाँ बनायो, किन बनायो र कसरी बनायो भन्ने कुरामा ख्याल गर्नुपर्छ । यस्तो विषम परिस्थितिमा महामारि, यानिकी ‘पन्डेमिक’ (Pandemic) भन्दापनी गलत सुचनाको प्रवाह यानिकी ‘इन्फोडेमिक्’ (Infodemic) बढी घातक हुन सक्छ । उदाहरणका लागि ईरानमा कोरोनालाई मेथानोल (Methanol) ले निको पार्छ भन्ने गलत सुचनाका कारण करिब ४०० जनाले ज्यान गुमाउनुपरेको थियो । तसर्थ विद्यार्थीको हिसाबले आफुपनि प्रबिधिको सही सदुपयोग गर्नुपर्छ र अरुलाई पनि सही सदुपयोग गर्ने प्रेरणा दिनुपर्छ भन्ने मेरो मुख्य जोड हो । 

अन्य भूमिकाहरु

यसका अतिरिक्त हाम्रा अरुपनि धेरै भूमिकाहरु हुन्छन । शिक्षित भइनसकेको हाम्रो नेपाली परिवारमा हामी विद्यार्थीका कुरालाई पढेलेखेको भनेर निकै चासोका साथ सुनिन्छ । कोरोना महामारीलाई हामी सबै मिलेर जित्न सक्छौँ भन्ने आत्मविश्वास जगाउने काम पनि हामी विद्यार्थीले गर्नुपर्छ । सुचित रहनु आवश्यक हुन्छ तर दृश्यको छाप मस्तिष्कमा बसिरहने भएकाले सकेसम्म रडियो जस्ता श्रव्य मध्यमबाट समाचार सुन्न प्रेरणा दिनुपर्छ । मास्क लगाउने, नियमित साबुन पानीले हात धुने, भौतिक दुरी कायम गर्ने, आदी जस्ता सुरक्षित रहने उपायहरु सिकाएर हामी कसैको मनोबल बढाउनसक्छौँ । तेसैगरी कोही सन्क्रमित व्यक्तिलाई हेला नगरि सबै मिलेर उसको मनोबल बढाउनुपर्छ भन्ने प्रेरणा पनि हामीले समाजमा दिन सक्छौँ ।   

कोरोना महामारिले अप्रत्यक्ष रुपमा पनि मनोवैज्ञानीक त्रास उत्पन्न गराइरहेको हुन्छ । कोही विद्यार्थी अन्लाईन पठानपठानबाट बन्चित भएर त्रसित बनेको हुनसक्छ । कोही व्यक्तिले  पारिवारिक शोषण भोग्नुपरेको हुनसक्छ भने, कसैले आफ्नो रोजगार गुमाउनुपरेको हुनसक्छ । यस्तो अवस्थामा ठुलो सहयोग गर्न नसकेपनी सहजिकरण र आवाज प्रस्फुटनका प्रभावकारी माध्यम हामी विद्यार्थी हुन सक्छौँ ।

निचोड

अन्त्यमा, मनोवैज्ञानिक त्रास हटाउन खेलिने भूमिका अत्यन्तै महत्त्वपुर्ण हुन्छन । भनिन्छ जँगार तर्न खोज्नेले खुट्टा कमाउनुहुँदैन । तसर्थ हामी विद्यार्थीले पनि आफूमा मनोवैज्ञानिक त्रास उत्पन्न हुन दिनुहुँदैन । भइहाले कसैबाट परामर्श लिनबाट हिचकिचाउनुहुँदैन । विद्यार्थी आफूले पनि जनस्वास्थ्यका न्युनतम मापदन्डहरु पुरा गर्नुपर्छ । ‘मैले भनेजस्तो गर तर मैले गरेजस्तो नगर’ भन्ने बानी हटाउनुपर्छ । आफू उदाहरणीय भएमात्र अरुलाई प्रभाव पार्न सकिन्छ ।